sexta-feira, setembro 28, 2007

Alice Vieira

Alice Vieira

From Wikipedia

Alice Vieira (moris iha Lizboa, iha 1943) ne'e hakerek-na'in no jornalista portugeza. Nia remata ninia Lisensiatura kona-ba Filolojia Jermánika iha Faculdade de Letras iha Universidade de Lisboa, maibé hori uluk nia serbisu iha jornalizmu, kaer suplementu Juvenil no mós Catraio iha jornál portugés Diário de Notícias. Nia mós serbisu tiha ona iha programa oioin ba labarik iha televizaun no ema hotu-hotu konsidera nia nu'udar hakerek-na'in importante liu iha literatura ba labarik no foin-sa'e sira iha dalen portugés.
Ninia knaar-literáriu hetan tiha ona tradusaun ba lian barak, hanesan alemaun, búlgaru, basku, españól, galegu, fransés, úngaru, neerlandés, rusu no servo-kroata. Ninia kaben uluk naran Mário Castrim no nia mós jornalista no hakerek-na'in.

Knaar-literáriu sira

Literatura ba labarik no foin-sa'e


1979 - Rosa, Minha Irmã Rosa
1979 - Paulina ao Piano
1980 - Lote 12 - 2º Frente
1982 - Chocolate à Chuva
1981 - A Espada do Rei Afonso
1983 - Este Rei que eu Escolhi
1984 - Graças e Desgraças na Corte de El Rei Tadinho
1985 - Águas de Verão
1986 - Flor de Mel
1987 - Viagem à Roda do meu Nome
1988 - Às Dez a Porta Fecha
1990 - Úrsula, a Maior
1990 - Os Olhos de Ana Marta
1991 - Promontório da Lua
1995 - Caderno de Agosto
1997 - Se Perguntarem por mim, Digam que Voei
1986 - De que são Feitos os Sonhos
1988 - As Mãos de Lam Seng
1988 - O que Sabem os Pássaros
1988 - As Árvores que Ninguém Separa
1988 - Um Estranho Baralho de Asas
1988 - O Tempo da Promessa
1990 - Macau: da Lenda à História
1991 - Corre, Corre, Cabacinha
1991 - Um Ladrão debaixo da Cama
1991 - Fita, Pente e Espelho
1991 - A Adivinha do Rei
1992 - Rato do Campo, Rato da Cidade
1992 - Periquinho e Periquinha
1992 - Maria das Silvas
1993 - As Três Fiandeiras
1993 - A Bela Moura
1994 - O Pássaro Verde
1994 - O Coelho Branquinho
1994 - Eu Bem Vi Nascer o Sol
1997 - Praias de Portugal
2002 - A Primeira Prenda do Pai Natal
2002 - Mistérios de Natal

Prémiu ne'ebé nia hetan tiha ona

1979 - Prémiu Literatura ba Labarik Tinan Internasionál Labarik nian ho livru Rosa, Minha Irmã Rosa.
1983 - Prémiu Calouste Gulbenkian Literatura ba Labarik nian ho livru Este Rei que Eu Escolhi.
1994 - Prémiu-Boot Gulbenkian nian, tanba ninia knaar-literáriu tomak.

segunda-feira, setembro 17, 2007

Ayu Utami


Ayu Utami
Origem: Wikipédia, a enciclopédia livre.


Ayu Utami (nasceu em 21 de Novembro de 1968 em Bogor, Indonésia) é uma jornalista e escritora indonésia. Publicou romances, contos e artigos. Uma das suas obras-primas é Saman (1998).


Índice[esconder]
1 Biografia
2 Obras
3 Prémios e Homenagens
4 Percurso académico
5 Ligações externas


Biografia
Cresceu em Jacarta, e formou-se em Literatura Russa na Universitas Indonesia. Em 1990 foi selecionada como finalista no Wajah Femina, um concurso de beleza na Indonésia. Porém não seguiu uma carreira de modelo por não gostar de cosméticos e maquilhagem.
Foi jornalista em várias revistas indonésias, incluindo Humor, Matra, Forum Keadilan, e D&R. Pouco depois de Suharto ter proibido a publicação de três revistas (Tempo, Editor, e Detik) durante o regime da Orde Baru, Ayu passou a trabalhar com a Aliansi Jurnalis Independen (Aliança Independente de Jornalistas) nos protestos contra a proibição. Actualmente Ayu trabalha como escritora no jornal cultural Kalam e no teatro Utan Kayu.
O seu primeiro romance, Saman, ganhou um concurso literário do Conselho das Artes de Jacarta em 1998 e depois o Prince Claus Award. O romance foi aclamado pela crítica e pelo público e teve mais de duas dezenas de novas tiragens em pouco tempo, nos primeiros três anos vendeu 55.000 cópias. Uma das razões foi ter tocado em temas até aí tabu na sociedade indonésia, como a sexualidade vista pelo olhar feminino, a tortura e os esquadrões da morte. No início de 2002, foi lançada a sequela de Saman, com o título Larung. Ayu Utami faz parte de uma geração nova na literatura indonésia, junto com autores como Afrizal Malna, Nirwan Dewanto, Danarto, Y.B. Mangunwijaya, Toeti Heraty e Seno Gumira Ajidarma.

Obras
Saman, KPG, Jakarta, 1998
Larung, 2002
"Si Parasit Lajang" (uma colectânea de ensaios), GagasMedia, Jakarta, 2003

Prémios e Homenagens
Melhor romance, Dewan Kesenian Jakarta (Conselho das Artes de Jacarta), 1998
Prémio Prince Claus 2000

Percurso académico
Escola Primária Regina Pacis, Bogor (1981)
Escola Pré-Secundária Tarakanita 1, Jacarta (1984)
Escola Secundária Tarakanita 1, Jacarta (1987)
Departamento de Literatura Russa, Faculdade de Letras da Universidade da Indonésia (1994)
Advanced Journalism, Thomson Foundation, Cardiff, Reino Unido (1995)
Asian Leadership Fellow Program, Tóquio, Japão (1999)

Ligações externas
Apa dan Siapa PDAT - em indonésio
Biography in Potret in Intisari Magazine 1998 - em indonésio
Obtido em "http://pt.wikipedia.org/wiki/Ayu_Utami"

quinta-feira, setembro 13, 2007

Aquilino Ribeiro

Aquilino Ribeiro
From Wikipedia
Aquilino Gomes Ribeiro (moris iha Tabosa do Carregal, iha dia-13 fulan-Setembru 1885, — mate iha Lizboa, iha dia-27 fulan-Maiu 1963]]) ne'e hakerek-na'in portugés.
Ema barak konsidera nia hola parte iha grupu husi romansista sira importante liu hotu iha primeira metade sékulu XX nian. Nia hahú nia knaar iha 1907 ho folletín A Filha do Jardineiro no depois 1913 ho istória-badak sira iha Jardim das Tormentas no mós romanse A Via Sinuosa, 1918, no nia kontinua hakerek ho kualidade literária nivel aas iha ninia testu barakliu, ne'ebé nia publika beibeik ho susesu. Públiku no krítiku literáriu sira gosta loos nia livru sira.

1885 – Nia moris iha Carregal (konsellu Sernancelhe) iha dia-13 Setembru. Nia amu-lulik ida nia oan. Nia sarani iha Igreja Matriz Alhais nian (Konsellu Vila Nova de Paiva).
1895 – Nia tuir eskola iha Colégio da Lapa, no liu ezame eskola primária nian.
1900 – Nia tama iha Colégio Roseira, iha Lamegu. Nia estuda Filozofia iha Vizeu. Depois nia tama Semináriu iha Beja, hodi halo tuir nia inan nia vontade ne'ebé hakarak nia atu sai amu-lulik.
1903 – Tanba la iha vokasaun, nia para ninia estudu durante primeira parte husi Kursu Teolójiku iha Semináriu iha Beja no nia bá hela metin iha Lizboa.
1904 – Nia fila fali ba Soutosa.
1906 – Nia fila fali ba Lizboa. Kolabora iha jornál republikanu A Vanguarda.
1907 – Hamutuk ho José Ferreira da Silva nia hakerek A Filha do Jardineiro, knaar-fiksaun hodi halo propaganda republikana no krítika ba ulun-boot rejime nian.
1907 – Nia tama ba Loja Montanha husi Grande Oriente Lusitano (Masonaria portugeza nian), iha Lizboa, liutiha simu konvite husi Luz de Almeida.
1907 - Nia tama dadur tanba nia anarkista, liutiha bomba ida rebenta iha ninia kuartu iha Rua do Carrião, iha dia-28 fulan-Novembru, iha Lizboa. Iha esplozaun ne'e revolusionáriu karbonáriu ida mate. Nia ta'uk julgamentu bele kondena nia atu hetan deportasaun ba Timór.
1908 - Nia halai sai husi komarka iha dia-12 fulan-Janeiru no moris klandestinu ihaLizboa, refujiadu iha uma ida Meira e Sousa nian, iha Rua Nova do Almada, iha zona Boa Hora.
1910 - Nia estuda iha Faculdade de Letras iha Sorbonne, iha Fransa. Nia mai Portugál liutiha implantasaun Repúblika nian iha dia-5 Outubru no fila fali ba París, hodi bá hasoru fali Grete Tiedemann ne'ebé nia koñese tiha ona iha-ne'ebá.
1912 - Nia hela iha Alemaña durante fulan balu.
1913 - Nia kaben ho Grete Tiedemann no fila fali ba París. Nia publika livru Jardim das Tormentas.
1914 - Ninia oan primeiru moris, ho naran Aníbal Aquilino Fritz. Hahú tiha Funu Mundiál Dahuluk, Aquilino fila fali ba Portugál, maski nia seidauk remata nia kursu lisenciatura.
1915 - Nia hetan kolokasaun nu'udar profesór iha Liceu Camões, no sei serbisu iha-ne'ebá durante tinan tolu.
1918 - Nia publika A Via Sinuosa.
1919 - Nia tama hodi serbisu iha Biblioteca Nacional de Portugal, liutiha konvite husi Raul Proença. Nia hamaluk ho intektuál sira ne'ebé ema hanaran grupo da Biblioteca, inklui Jaime Cortesão ho Raul Proença. Nia publica Terras do Demo.
1921 - Nia integra diresaun revista Seara Nova nian.
1922 - Nia publika O Malhadinhas ne'ebé inklui iha livru Estrada de Santiago.
1927 - Nia tama revolta 7 Fevereiru nian, iha Lizboa. Nia halai ba París. Iha tinan nia rohan nia fila ba Portugál, klandestinamente. Ninia feen-kaben dahuluk mate.
1928 - Nia hola parte iha revolta Pinhel nian. Dadur tiha iha komarka iha Fontelo (Vizeu), nia halai sai ba París.
1929 - Nia kaben ho Dona Jerónima Dantas Machado, Bernardino Machado nia oan. Iha Lizboa Tribunal Militar hala'o ninia julgamentu maski nia la iha, no fó-sai kondenasaun ba nia.
1930 - Ninia oan daruak moris ho naran Aquilino Ribeiro Machado.
1931 - Nia bá hela iha Galiza.
1932 - Nia fila fali ba Portugál, klandestinu.
1933 - Nia simu Prémiu Ricardo Malheiros husi Academia das Ciências de Lisboa, tanba nia livru As Três Mulheres de Sansão.
1935 - Ema hili nia nu'udar sósiu-korrespondente Academia das Ciências de Lisboa nian.
1946 - Nia publika Aldeia, Terra, Gente e Bichos.
1951 - Nia publika Geografia Sentimental.
1952 - Nia halo viajen ba Brazíl no simu omenajen iha-ne'ebá husi hakerek-na'in no artista oioin, iha Academia Brasileira de Letras.
1956 - Nia fundadór no prezidente Sociedade Portuguesa de Escritores nian.
1957 - Nia publika A Casa Grande de Romarigães.
1958 - Nia publika Quando os Lobos Uivam. Nia hetan nomeasaun nu'udar sósiu-efetivu Academia das Ciências de Lisboa nian. Nia militante iha kandidatura Humberto Delgado nian ba prezidénsia Repúblika.
1960 - Mosu proposta ba nia atu sai kandidatu ba Prémiu Nobel Literatura nian husi Francisco Vieira de Almeida; proposta ne'e subscrita husi José Cardoso Pires, David Mourão-Ferreira, Urbano Tavares Rodrigues, José Gomes Ferreira, Maria Judite de Carvalho, Mário Soares, Vitorino Nemésio, Abel Manta, Alves Redol, Luísa Dacosta, Vergílio Ferreira, no seluseluk tan.
1961 - Nia bá Londres no París.
1962 - Ninia bei-oan primeiru, Mariana, moris no nia dedika O Livro da Marianinha ba nia.
1963 - Nia hetan omenajen iha sidade barak iha Portugál iha okaziaun ne'ebé ninia vida literária kompleta tinan limanulu. Nia mate iha dia-27 Maiu. Iha momentu ne'e kedas, Sensura bandu jornál sira la bele ko'alia tan kona-ba omenajen ne'ebé ema halo ba nia.
1972 - Ninia livru-memórias Um Escritor Confessa-se hetan publikasaun.
2007 - Parlamentu Portugál nian deside halo omenajen ba Aquilino Ribeiru nia memória no muda ninia mate-ruin ba Panteão Nacional, fatin ne'ebé rai erói portugés sira-nia rate.
Knaar literáriu

Aquilino Ribeiro nia hakerek hanesan riku-soin nakonu ho liafuan murak barabarak ne'ebé inklui liafuan no espresaun idiomátika povu foho nian.
Maski nia hakerek kona-ba lisan no moris tradisionál, Aquilino hafoun beibeik nia estilu, no matenek-na'in sira susar atu halo klasifikasaun kona-ba ninia knaar-literáriu.
Iha livru barak nia inklui episódiu oioin ne'ebé kahur imajinasaun ho realidade husi nia vida rasik: hamaluk ho ema foho, edukasaun iha semináriu, konspirasaun polítika, halai subar husi autoridade rejime nian, ezíliu.
Aquilino Ribeiro, nu'udar hakerek-na'in, la fasil atu enkuadra iha korrente literária husi ninia otas. Maibé la iha dúvida katak Aquilino iha fatin entre hakerek-na'in sira naran-boot liu hotu iha dalen portugés.

Knaar literáriu sira

Istória-badak:
A Filha do Jardineiro (1907);
Jardim das Tormentas (1913);
Estrada de Santiago, onde se inclui o Malhadinhas (1922);
Quando ao Gavião Cai a Pena (1935);
Arca de Noé I, II e III (todos de 1963);

Romanse no novela:
A Via Sinuosa (1918);
Terras do Demo (1919);
Filhas da Babilónia (1920);
Andam Faunos pelos Bosques (1926);
O Homem Que Matou o Diabo (1930);
A Batalha sem Fim (1932);
As Três Mulheres de Sansão (1932);
Maria Benigna (1933);
Aventura Maravilhosa (1936);
S. Bonaboião, Anacoreta e Mártir (1937);
Mónica (1939);
O Servo de Deus e a Casa Roubada (1941);
Volfrâmio (1943);
Lápides Partidas (1945);
Caminhos Errados (1947);
O Arcanjo Negro (1947);
Cinco Réis de Gente (1948);
A Casa Grande de Romarigães (1957);
Quando os Lobos Uivam (1958);
Casa do Escorpião (1963);
O Romance da Raposa (1959).

Ema seluk dehan kona-ba nia
"Nia inimigu ba Rejime. Nia sei hatete aat ha'u; maibé la importa: nia hakerek-na'in boot tebes." - António de Oliveira Salazar, kona-ba Aquilino Ribeiro.

Fonte
Biografia iha pájina Instituto Camões nian – iha lia-portugés

quarta-feira, maio 02, 2007

Natál

Natál
From Wikipedia

Natál ka Loron Natál ne'e loron-boot ne'ebé akontese tinan ida dala ida hodi selebra moris Jezús Kristu nian. Natál ne'e kahur festa sarani nian ne'ebé komemora kosok-oan Jezús mai iha mundu ho tradisaun no kostume seluseluk, liuliu festa jentiu tuan Invernu nian husi rain oioin iha Europa iha tempu antigu. Tradisaun Natál nian iha nasaun oioin inklui hatudu imajen ne'ebé reprezenta Kosok-Oan Jezús nia moris mai mundu, Ai-Natál, troka prezente no kartaun-Natál, no mós vizita husi Pai-Natál iha kalan Natál (ka véspera Natál). Iha tempu Natál ema baibain ko'alia beibeik kona-ba dame, fó laran ba malu, laran-luak no pasa tempu hamutuk ho família.
Loron Natál monu iha dia-25 fulan-Dezembru. Iha dia-24 ema toman selebra véspera Natál ka kalan Natál. Kreda Apostólika Arménia selebra Natál iha dia-6 fulan-Janeiru, enkuantu Kreda Ortodoksa Lorosa'e sira (estilu Ortodoksu tuan) selebra Natál iha dia-7 fulan-Janeiru, ne'ebé data iha kalendáriu julianu ne'ebé korresponde ba dia-25 iha ita-nia kalendáriu. Dia-25 fulan-Dezembru nu'udar loron-moris ba Jezús ne'e tradisaun de'it, la'ós data-moris tebes. [1]
Iha nasaun barak iha mundu ema selebra Natál, tanba fiar sarani halekar iha país barak no mós tanba kultura osidentál mós naklekar liu ba beibeik no sai influénsia maka'as iha fatin hotu-hotu. Fatin barak mós iha sira-nia tradisaun Natál rasik.

Contents[hide]
1 Etimolojia no naran
2 Istória
2.1 Festa Invernu nian iha tempu molok Fiar-Sarani (Festa Jentiu)
2.1.1 Saturnalia
2.1.2 Natalis Solis Invicti
2.1.3 Yule
2.2 Orijen husi festa Sarani
2.3 Idade Média
2.4 Reforma no sékulu XIX
3 References
4 Ligasaun ba li'ur

Etimolojia no naran
Liafuan tetun Natál mai husi liafuan portugés Natal ne'ebé mai husi lia-latin no signifika moris-mai. Uluk povu Anglo-Saksaun bolu naran geol (Yule).[2] ba Natál. Lia-Indonézia mós uza liafuan Natal ne’ebé sira simu husi navegadór portugés sira. Liafuan inglés "Christmas" ne’e kontrasaun ne’ebé katak Misa Natál nian. Liafuan modernu ne’e mosu husi ingles médiu Christemasse no inglés antigu Cristes mæsse, espresaun ne’ebé rejista ba dala uluk iha 1038.[2]
Liafuan ne'ebé uza hodi temi Natál iha lian españól (navidad), fransés (noël), italianu (natale), no katalaun (nadal), hanesan mós portugés (natal), refere ba Natividade ka selebrasaun Jezús Moris-mai nian. La hanesan, liafuan alemaun nian, Weihnachten, signifika "kalan konsagradu," enkuantu olandés sira bolu naran Kerstmis ka Kerst.
Liafuan inglés Christmas dala balu ema habadak ba Xmas, no abreviatura ne'e mós iha Istória naruk ida.[3] Iha versaun dahuluk iha lian gregu husi Testamentu Foun, letra Χ (chi), maka letra primeiru iha liafuan Kristu (Χριστός). Hori sékulu XVI nia klaran letra Χ ne'e, ka letra X husi alfabetu latinu, ema uza nu'udar abreviatura ba Kristu.[4]

Istória

Festa Invernu nian iha tempu molok Fiar-Sarani (Festa Jentiu)
Festa Invernu nian ida maka festa importante liu iha tradisaun barak iha kultura oioin, no razaun ida maka iha Invernu ladún bele serbisu barak iha agrikultura. Iha tempu antigu Páskua maka festa importante liu hotu iha kalendáriu Kreda nian.[5] Sira iha otas ne'ebá konsidera Natál ladún iha signifikadu importante, no Kreda Antigu kontra selebrasaun ba loron halo tinan husi membru Kreda nian.[6] Importánsia Natál nian iha tempu modernu bele iha nia abut iha influénsia horiuluk husi lisan festa Invernu nian, inklui festa tradisionál antigu sira tuirmai ne'e:

Saturnalia
Image:ChristJulii.jpg
Alegada reprezentasaun Kristu nian nu'udar maromak loro nian Helios ka Sol Invictus ne'ebé sa'e hela ninia karreta. Mozaiku husi sékulu III iha rai-kuak iha Vatikanu iha Bazílika Saun Pedru nia okos, iha Papa Júliu I nia rate nia uma-kakuluk.
Template:Main Iha otas Roma Antigu nian, festa Invernu nian ne'ebé famozu liu naran Saturnalia, ne'ebé populár iha Itália tomak. Saturnalia ne'e tempu ba ema atu halimar, han barak no halo festa, no la tuir regra formál ne'ebé iha. Festa ne'e mós inklui halo no fó prezente ki'ik (Saturnalia et Sigillaricia), inklui boneka ki'ikoan ba labarik no lilin ba ema-boot.[7] Durante Saturnalia, ema adia sira-nia negósiu ka serbisu, no atan sira mós bele halimar. Ema wa'in hemu tua barak, joga maka'as, kanta iha fatin públiku, no la'o molik iha fatin públiku hanesan lurón. Loron hirak festa ne'e nian maka "loron sira kapás liu hotu," tuir buat ne'ebé poeta latinu Catullus dehan.[8] Saturnalia hahi'i maromak Saturnu no hahú iha dia-17 Dezembru. Festa ne'e neineik-neineik komesa sai naruk liután to'o períodu Republikanu ikus, bainhira festa dura loron hitu ona (17-23 Dezembru). Iha otas imperiál, Saturnalia habadak ba loron lima.[9]

Natalis Solis Invicti
Romanu sira hala'o festa ida iha dia-25 Dezembru ho naran Dies Natalis Solis Invicti, "loro ne'ebé sempre manán nia loron halo tinan nian." Bainhira uza títulu Sol Invictus ne'e fó biban atu adora maromak oioin loro nian dala ida de'it, inklui Elah-Gabal, maromak loro nian ida husi Síria; Sol, Imperadór Auréliu (AD 270-274) nia maromak ; no mós Mitras, maromak ida soldadu sira-nian ho orijen husi Pérsia.[10] Imperadór Elagabalus (218-222) maka hamosu festa ne'e, ne'ebé sai naran-boot loos bainhira Auréliu maka ukun, no promove festa ne'e nu'udar loron-boot iha Impériu Romanu tomak nia laran.[11]
Dia-25 Dezembru mós data Solstísiu Invernu nian, ne'ebá romanu sira hanaran bruma.[7] Nune'e iha loron ida-ne'e Loro hatudu katak nia "nunka lakon" maski oras naroman nian menus. (Bainhira Júlio César hamosu Kalendáriu Julianu iha tinan 45 MK, dia-25 Dezembru maka maizumenus data solstísiu nian. Iha tempu modernu, solstísiu monu ba dia-21 ka 22 Dezembru.) Festa Sol Invictus ne'e iha "razaun maka'as atu konsidera nu'udar responsavel" ba data Natál nian, tuir Catholic Encyclopedia.[2] Simbolizmu Loro nian populár iha hakerek-na'in Kristaun sira-nia leet iha tempu antigu [12] no sira haree Jezús nu'udar "Loro Lia-Loos nian."[13]

Yule
Fiar-Jentiu Eskandinávia nian no Inglaterra nian iha tempu antigu selebra festa invernu nian ida naran Yule iha fulan-Dezembru nia rohan to'o hahú Janeiru iha data ne'ebé hili tuir kalendáriu-fulan (lunár) ida.[14] Bainhira Fiar-Sarani tama iha rain sira-ne'e no sira adota Kalendáriu Julianu, ema rain-na'in hahú selebra Yule iha dia-25 Dezembru atu bele korresponde ba festa Natál, iha loron ida de'it.[15] Natál, festa ladún importante ba sarani sira kuandu Idade Média foin komesa, deve nia popularidade mós ba festa Yule ne'e. Selebrasaun durante loron sanulu-resin-rua ne'ebé akontese baibain iha Natál Idade Média nian bele mosu karik husi selebrasaun tradisionál antigu durante loron sanulu-resin-rua Yule nian.[16] Lisan jentiu Yule nian kontinua hala'o to'o agora iha tradisaun ai-knotak Yule nian.[17] Iha Inglaterra, ema bolu naran Yule ba Natál iha otas medievál. Iha Eskandinávia ema kontinua bolu Jul ba Natál to'o agora daudaun.

Origen, matenek-na'in husi Kreda sarani, uluk ko'alia kontra selebrasaun halo tinan nian, inklui Kristu nia halo tinan.

Orijen husi festa Sarani
La iha ema ida hatene loloos bainhira maka dia-25 Dezembru sai ligadu ba selebrasaun moris-mai Jezús nian. Testamentu Foun la fó data ida ba akontesimentu ne'e.[12] Matenek-na'in balu dehan katak Sextus Julius Africanus temi data ida-ne'e iha livru Chronografiai, livru ida ne'ebé hakerek iha tinan 221 MK i agora lakon tiha ona maibé uluk importante ba sarani sira.[12] Data ne'e afinál fulan sia liutiha data tradisionál Enkarnasaun nian (dia-25 Marsu), ne'ebé agora selebra nu'udar Festa Anunsiasaun nian.[18] Data 25 Marsu mós konsidera data ekinósiu Veraun nian no data kriasaun Adaun nian.[18] Ema-sarani antigu mós fiar katak dia-25 Marsu maka loron ne'ebé akontese krusifikasaun, bainhira ema prega Jezús iha krús.[18] Hanoin sarani sira-nian katak konsepsaun Jezús nian akontese iha data hanesan data ne'ebé Nia mate iha krús tuir mós fiar Judeu sira-nian katak profeta sira-nia vida sempre durante tinan númeru tomak.[18]
Bainhira sarani antigu komesa hanoin katak karik Jezús moris iha 25 Dezembru sira seidauk hanoin atu selebra festa iha data ne'e. Tertulianu la temi data ne'e nu'udar loron-boot ka loron-santu iha Kreda Sarani Ritu Afrikanu. Iha tinan 245, teólogu naran-boot Origen ko'alia kontra ideia hodi selebra loron-moris Jezús nian "hanesan Nia sai fali liurai jentiu faraó ruma." Nia hateten katak maksalak de'it maka selebra sira-nia loron-moris, santu sira lae.[6]
Referénsia antigu liu hotu kona-ba selebrasaun Natál nian ne'ebé ema sei hetan maka iha Kalendáriu Filocalus nian, manuskritu ho iluminura ne'ebé kompila iha Roma iha tinan 354.[2][19] Iha lorosa'e, entretantu, ema-sarani selebra loron-moris Jezús nian nu'udar parte husi Epifania (dia-6 Janeiru), maski loron-boot ne'e foka liu ba batizmu Jezús nian.[20]
Festa Natál hetan promosaun maka'as iha lorosa'e nu'udar parte husi haberan Katolisizmu liutiha Imperadór pro-Arianizmu naran Fláviu Valente mate iha Batalla Adrianópolis nian iha tinan-378. Festa ne'e komesa selebra iha Konstantinopla iha tinan 379, iha Antiókia maizumenus iha 380, no iha Alexandria maizumenus iha 430. Natál sai kontroversu loos iha sékulu IV iha Konstantinopla, sidade ne'ebé iha ema barak tuir fiar Arianizmu. Festa Natál lakon depoizde Gregóriu husi Nazianzus rezigna husi ambispu iha tinan 381, masku depois hetan introdusaun fila fali liuhosi Joaun Krizóstomu maizumenus iha tinan 400.[2]

Idade Média

Adorasaun husi Liurai na'in-tolu husi Don Lorenzo Monaco (1422).
Iha Idade Média antigu liu, iha Europa, Loron Natál ladún importante bainhira kompara ho Epifania, ne'ebé iha loromonu foka liu ba Liurai na'in-tolu. Natál la iha ninia liturjia rasik to'o sékulu IX.[12] Maibé kalendáriu Medievál fó importánsia ba loron-boot oioin ne'ebé iha relasaun ho Natál. Loron haatnulu liutiha Natál iha misa lilin nian. Loron haatnulu molok Natál sai "Loron haatnulu Saun Martiñu nian."[21] (Loron hirak-ne'e simu naran ida-ne'e tanba hahú iha loron Saun Martiñu nian, dia-11 Novembru.) Iha Itália Medievál, tradisaun Saturnália kontinua selebra durante períodu ne'e, ne'ebé agora daudaun ema bolu naran Adventu.[21] Karlus Magnu simu nia koroa liurai nian iha Loron Natál iha tinan 800 no Liurai William I husi Inglaterra simu nia koroa iha Loron Natál iha tinan 1066.
Bainhira Europa Norte mós sai sarani, Yule, sira-nia loron-boot Invernu nian, tau hamutuk ho Natál iha loron ida: dia-25 Dezembru. Iha sékulu XII, estilu fuik Saturnalia no Yule nian nakfila tiha ba "Loron sanulu-resin-rua Natál nian" (25 Dezembru - 5 Janeiru).[21] Ema iha Inglaterra bolu kalan dia-5 Janeiru ho naran Twelfth Night, no ida-ne'e depois sai mós títulu ba pesa-teatru ida husi William Shakespeare.
Iha Idade Média Aas, Natál sai ona festa boot no kronista sira baibain konta oinsá maka ema-boot sira balu selebra loron-boot ne'e. Richard II husi Inglaterra halo festa boot Natál nian iha tinan 1377 ne'ebé sira oho no han karau ruanulu-resin-ualu no bibi-malae atus tolu. [21] Fahi-fuik Yule nian mós iha baibain iha festa Natál medievál. Kanta kantiga Natál nian ne'ebé iha lisan inglés sira-nian hanaran Christmas carol mós sai populár, no uluk la'ós de'it kanta maibé hamutuk ho dansa hotu. Grupu inklui ema ne'ebé vokalista no ema ne'ebé dansa hale'u nia ne'ebé mós hanesan koru. Hakerek-na'in oioin iha otas ne'ebá ko'alia kontra kanta sira-ne'e tanba sira konsidera ne'e kontra morál, no bele kontinua fali lisan antigu Saturnalia no Yule nian.[21] "Misrule" — hemu to'o lanu, hola malu arbiru, joga no taru osan — mós aspetu importante festivál ne'e nian iha tempu ne'ebá. Iha Inglaterra, iha otas ne'ebá sira fó prezente ba malu iha Loron Tinan Foun nian.[21]

Exertu husi The Examination and Tryal of Father Christmas (1686) husi Josiah King, ne'ebé publika la kleur depoizde Natál hahú selebra fila fali nu'udar loron-boot iha Inglaterra.

Reforma no sékulu XIX
Durante Reforma, Protestante sira kondena selebrasaun Natál nian nu'udar "hahalok ladi'ak husi ema ne'ebé tuir Amu-papa" no "sasán Demóniu nian". Kreda Katóliku Romanu hatán liuhosi promove festa ne'e maka'as liután ho jeitu ne'ebé halai tan ba fiar-sarani. Liutiha vitória Parlamentu nian kontra Liurai Charles I durante Funu Sivíl Inglés, ukun-na'in Puritanu sira Inglaterra nian bandu Natál, iha 1647. Motín pro-Natál mosu iha sidade oioin, no durante semana balu amotinadu sira kontrola sidade-Canterbury, no enfeita sira-nia odamatan ho sasán tradisionál Natál nian no hakilar lia-menon hodi hahi'i liurai.[22] Bainhira liurai ukun fila fali iha Inglaterra iha 1660 bandu para tiha, maibé amlulik sira, Kreda Anglikanu nian kontinua kontra selebrasaun Natál nian, uza argumentu hanesan protestante sira-nian.
Iha Amérika Koloniál, puritanu sira iha Inglaterra Foun la aprova Natál; sira bandu nia selebrasaun iha Boston, Massachusetts dezde 1659 to'o 1681. Iha otas hanesan mahorik sira iha Virjínia no Novaiorke selebra loron-boot ne'e ho liberdade. Ema barak ladún gosta Natál iha Estadus Unidus liutiha Revolusaun Amerikana, bainhira EUA sai independente husi Inglaterra, tanba iha tempu ne'ebá sira haree Natál nu'udar loron-boot inglés sira-nian.
Iha tinan 1820, sektarizmu relijiozu komesa menus iha Inglaterra no hakerek-na'in sira hahú preokupa tanba festa Natál bele lakon. Sira imajina katak Natál tempu uluk nian ne'e períodu ne'ebé ema laran-kontente, no sira haka'as an atu ajuda halo loron ne'e sai boot fila fali. Livru Charles Dickens nian naran A Christmas Carol, ne'ebé publika iha 1843, iha influénsia maka'as atu inventa fali Natál nu'udar loron-boot ne'ebé promove família, laran-di'ak, laran-luak no domin ba malu envezde selebrasaun arbiru de'it.[23]
Interese ba Natál sai maka'as fila fali iha Amérika iha 1820 liutiha istória-badan oioin husi Washington Irving ne'ebé mosu iha livru The Sketch Book of Geoffrey Crayon no "Old Christmas", no mós Clement Clarke Moore nia poema iha 1822 naran A Visit From St. Nicholas. Istória sira Irving nian deskreve tradisaun oioin ne'ebé promove laran-di'ak no dame ne'ebé nia dehan katak nia haree tiha iha Inglaterra. Ema balu dehan katak Irving rasik maka inventa “tradisaun” ne'ebé nia haktuir, maibé lee-na'in sira iha Amérika gosta no hasara kostume sira-ne'e ho entuziazmu. [24] Imigrante alemaun barak ne'ebé ba buka moris iha EUA depois ajuda promove loron-boot ne'e tanba lori tradisaun sira Europa kontinentál nian ba nasaun ne'ebá. Natál sai Loron-Boot Ofisiál iha EUA iha 1870.
Template:Portalpar

References
The Oxford Dictionary of Christian Church, Oxford University Press, London (1977), p. 280.
2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 "Christmas", The Catholic Encyclopedia, 1913.
Bratcher, Dennis. "The Christmas Season" The Voice, CRI/Voice, Institute, 2006.
Oxford English Dictionary
""Easter", The Catholic Encyclopedia, 1913.
6.0 6.1 ""Natal Day", The Catholic Encyclopedia, 1913.
7.0 7.1 Bruma, University of Tennessee
Sempronia, Julilla, "Ancient Voices: Saturnalia, AncientWorlds 2004.
Mosley, John, "Common Errors in 'Star of Bethlehem' Planetarium Shows", Planetarian, Third Quarter 1981.
""Mithraism", The Catholic Encyclopedia, 1913.
"Sol." Encyclopædia Britannica, Chicago (2006).
12.0 12.1 12.2 12.3 "Christmas, Encyclopædia Britannica Chicago: Encyclopædia Britannica, 2006.
4:2 Malachi 4:2
"The Anglo-Saxon Calendar"
Sturlson, Snorri, Heimskringla, "Yule in Ancient Norway"
Reichmann, Ruth, "Christmas".
[http://www.history.com/
18.0 18.1 18.2 18.3 "The Feast of the Annunciation", Catholic Encyclopedia, 1998.
Dokumentu ne'e surat privadu ne'ebé prepara ba dato Romanu ida no hanaran tuir artista ne'ebé dezeña nia parte ida. Referénsia ba Natál dehan katak, "VIII kal. ian. natus Christus in Betleem Iudeæ". Ne'e seksaun ida ne'ebé bazeia ba manuskritu seluk husi tinan 336.
Pokhilko, Hieromonk Nicholas, "The Formation of Epiphany according to Different Traditions
21.0 21.1 21.2 21.3 21.4 21.5 Murray, Alexander, "Medieval Christmas", History Today, December 1986, 36 (12), pp. 31 - 39.
Durston, Chris, "Lords of Misrule: The Puritan War on Christmas 1642-60", History Today, Dezembru 1985, 35 (12) pp. 7 - 14.
Rowell, Geoffrey, "Dickens and the Construction of Christmas", History Today, Dezembru 1993, 43 (12), pp. 17 - 24.
Moore nia poema transfere na Natál amerikanu tradisaun tebes antigu olandés sira-nian ne'ebé selebra iha Novaiorke, ne'ebé inklui fó prezente ba malu, família tomak han hamutuk, no ai-knanoik kona-ba “sinterklaas” (iha lia-olandés deriva husi “Saint Nicholas,” no husi sinterklaas mai liafuan modernu EUA nian “Santa Claus”).The history of Christmas: Christmas history in America, 2006
"Christmas," The New Columbia Encyclopedia. New York and London, Columbia University Press 1975.
Restad, Penne L., Christmas in America: A History, New York, Oxford University Press. 1995. ISBN 0-19-509300-3

Ligasaun ba li'ur

domingo, outubro 08, 2006

Revolusaun Kravu nian

25 de Abril katak data iha tinan 1974 ne’ebé militar sira halo revolusaun iha Portugál hodi halakon ditadura faxista.
Durante besik tinan limanulu nia laran Portugál moris iha ditadura nia okos. Iha tinan 1926 nia laran militar sira, ne’ebé Costa Gomes maka ukun, hala’o golpe de Estado ida. La dun kleur António de Oliveira Salazar maka sai Ulun-Boot. Rejime foun ne’e bandu partidu polítiku sira, hala’o sensura ba livru ho jornál ne’ebé hakerek kona-ba buat hotu ne’ebé la kona sira-nia laran. Sira mós hatama ema ne’ebé ativista hasoru sira-nia rejime ba dadur, no halo deportasaun barak ba kolónia oioin. Porezemplu hanesan Manuel Carrascalão (maun-alin Carrascalão sira-nia aman), Arsénio José Filipe (Ramos Horta nia abó-mane) ho Francisco Horta (Ramos Horta nia aman), ne’ebé deportadu tiha mai Timór. Bainhira Funu Mundiál Daruak hotu tiha rejime ditadura sira iha rain seluk komesa lakon ho nasaun foun hahú mosu husi eks-kolónia. Maibé iha otas ne’ebá Portugál rain ida be kiak, atrazadu, no la iha buat ida ne’ebé muda.

Guerra do Ultramar sai influénsia maka'as ba militár atu deside hala'o revolusaun ne'e

Iha tinan 1961 nia laran funu hahú iha Angola. Tuirmai iha rain Mosambike ho Giné-Bisau mós mosu movimentu ne’ebé hasoru kolonializmu ho kilat. Salazar haruka soldadu barak atu bá funu iha Áfrika, ninia rejime sei la fó ukun-rasik an. Iha Portugál ema barak komesa sai ba li’ur, ba rain hanesan Fransa no Alemaña, balu halai husi funu, balu bá buka atu hala’o moris seluk tanba sira ki’ak. Estudante barabarak halo manifestasaun no sira mós organiza an atu hasoru faxizmu. Polísia rejime nian, naran P.I.D.E., hafuhu, hadadur no tortura ema. Sira uza métodu hanesan "tortura dukur nian": polísia sira hakilar, halo tarutu no baku ema dadur bainhira sira atu toba dukur; iha loron hirak nia laran ema ne’e komesa la tahan ona no sira sei hatán kuandu polísia litik sira. Iha ativista barak iha dadur-fatin hanesan Caxias ho Peniche iha Portugál, no kampu-konsentrasaun ida iha Kabu Verde naran Tarrafál. Liberdade imprensa seidauk iha. Iha tinan 1961 governu bandu Jornal do Fundão durante fulan neen nia laran tanba jornál ne’e fó-hatene katak hakerek-na’in ida husi Angola naran Luandino Vieira foin manán Prémiu Boot husi Sociedade Portuguesa de Escritores (Klibur Hakerek-Na’in Portugés sira nian). Maski Luandino Vieira hakerek kapás, nia dadur hela tanba nia hakarak nia rain atu sai independente.
Iha tinan 1968 Salazar hetan asidente ida, no ulun-boot rejime nian hili ema seluk atu ukun Portugál, maibé sira la dehan ba nia no – to’o nia mate iha 1970 – nia moras hela maibé nia sei hanoin nia maka kontinua Presidente do Conselho. Mane ne’ebé foin sai na’i-ulun naran Marcello Caetano, no povu portugés espera nia atu muda buat barak no lori nasaun ba demokrasia. Sira bolu tempu ne’e Primavera Marcelista (hasara Primavera de Praga, bainhira ema Xekoslovákia buka atu lakon ditadura komunista ne’ebé Uniaun Soviétika maka ukun), maibé la kleur ema haree katak uitoan de’it mak la hanesan uluk.

Pintura iha muru iha Portugál ho dedikatória ba 25 de Abril
Militár sira baruk funu iha Áfrika no sira hatene ona katak dalan atu remata funu la’ós militár maibé polítiku de’it. Kapitaun balu halibur malu iha klandestinidade atu prepara golpe de Estado hasoru rejime ditadura. Iha loron 25 fulan Abríl 1974, kalan boot liu uitoan tuku 24, rádiu ida tau múzika naran Grândola Vila Morena, ne’ebé José Afonso mak hananu, hanesan sinál ba kuartél militar iha rain oioin iha Portugál nia laran, atu sai ba dalan atu hatún governu. Iha Lizboa tanke-gerra liu hakat sidade no balu para iha fatin ida naran Terreiro do Paço, ne’ebé iha ministériu oioin. Militár sira ne’e, kapitaun Salgueiro Maia mak ukun, no nia aten brani bainhira militár seluk to’o atu hasoru golpe de Estado ne’e no nia halo ema la raan-fakar no militár sira ne’ebé foin to’o mós hili atu hamutuk ho revolusionáriu sira. Depois nia maka hahú tesi lia kona-ba oin-sá maka Marcello Caetano bele rende an, iha Kuartél Carmo nian. Señora ida ne’ebé fa’an ai-funan iha dalan komesa tau ai-funan-kravu iha kilat sira-nia kanu, no hafoin soldadu barak mós tuir nia. Tanba ne’e maka mundu tomak bolu revolusaun portugés ne’e nu’udar "Revolução dos Cravos" (Revolusaun Kravu nian). 25 de Abril ne’e, ema sei hanoin ba nafatin hanesan revolusaun ida ne’ebé hala’o iha dame nia laran no hanesan loron ida ne’ebé loke odamatan ba liberdade no demokrasia iha Portugál.
Husi deskrisaun sira ne’ebé kapás liu hotu kona-ba loron-25 fulan-Abríl, ida maka ida-ne’ebé ita bele hetan iha romanse Alexandra Alpha husi José Cardoso Pires, ne’ebé ami inklui parte ida iha-ne’e:
Sidade ne’e mosu nakonu no naroman daudaun. Ami hetan koluna militár sira-ne’ebé nabilan iha loro laran; no povu tuir kedas, povu barak, barak to’o la bele tama iha ami-nia matan, ema lubun wa’in ne’ebé sai husi nakukun laran, sai husi tinan limanulu ne’ebé nakonu de’it ho mate no haraik an, halai hela la hatene loos ba ne’ebé maibé konserteza ba LIBERDADE!

Retrieved from "http://tet.wikipedia.org/wiki/Revolusaun_Kravu_nian"

Category: Portugál

Jah-Era

Jah-Era ne’e maka banda ne’ebé hatama ritmu afrikanu no kantiga hanesan “África, mãe de Angola...” iha Timór, ritmu ne’ebé depois sai populár loos.
Buat hotu-hotu hahú iha tinan-1996, iha Perth, Austrália, bainhira Gil Madeira sai husi grupu Kumalá (ne’ebé iha lian ida rain-na’in Austrália nian (aboríjene sira) katak liafuan-hasé hanesan “Di’ak ka lae?” no nia harii grupu foun ho belun balu. Bainhira foin komesa sira mak ne’e: Phillip Irwin iha bateria, Gavin iha baixu, Ashi – ema-Gana – iha perkusaun, i Gil iha viola.
Primeiru sira buka hela kantadór ida, no Gil sai vokalista temporáriu atu bele komesa ensaia de’it. Banda nia naran dahuluk oin-seluk, maibé bainhira sira atu bá toka iha festivál ida ne’ebé atu selebra Bob Marley nia tinan mate nian, festivál ne’e nia organizasaun fó sujestaun ba sira atu troka naran ba buat ruma ne’ebé iha relasaun ho múzika reggae, no hanesan ne’e maka mosu naran Jah-Era, otas Jah nian (Jah ne’e hanesan maromak ida husi rai-Jamaika.
Afinál festivál ne’ebá depois la akontese, maibé sira kontinua nafatin ho naran ida-ne’e. Hafoin sira hetan konvite husi Jane Hazelby, husi rádiu ida ne’ebé toman toka múzika mundu nian (world music), atu mosu iha ninia programa. Ema halo entrevista ba sira e sira mós toka iha rádiu ne’e durante minutu ruanulu. Ema barak ne’ebé toman organiza festivál múzika étnika nian rona beibeik rádiu ida-ne’e, entaun momentu ne’e importante ba sira-nia grupu atu komesa sai famozu. Sira toka, no sira kontinua hakerek múzika orijinál oioin. Iha momentu ne’e Ashi tuir nia feen, ne’ebé profesora, ba fatin dook ne’ebé nia bá hela metin i hanorin iha-ne’ebá, tanba ne’e nia sai husi banda.
Arkitetu australianu ida naran Ian Weir sai nia saseluk iha perkusaun, no mós iha tempu ne’e duni São tama atu kanta. São ne’e koñesida liu nu’udar artista plástika timoroan ho nia naran Maria Madeira. Ema barak bolu sira hodi toka iha pub, festivál oioin, no iha rádiu... Entaun Gavin muda ba rai-Sydney no João Paulo Madeira tama atu toka baixu, hafoin Nídio Valadares mós tuir. Iha otas ne’ebé sira halo CD-Demo ida, ne’e hanesan hahalok obrigatóriu iha mundu múzika nian iha Austrália.
CD hirak-ne’e maka grupu sira bele haruka ba rádiu oioin i ema ne’ebé organiza konsertu, festivál, nst, nu’udar ezemplu ne’ebé hatudu múzika ne’ebé grupu toka baibain. Sira halo de’it kópia neen husi CD-Demo ida-ne’e, no sira inklui kantiga hirak-ne’ebé sira toman toka hanesan “Autocarro 45”, “Garina”, “Sofia Rosa”, “One love” i “Hot hot hot”. Versaun pirata husi CD-Demo ida-ne’e maka depois, liutiha tinan barak ona, sai CD famozu iha Timór tanba ema ruma ne’ebé hetan ezemplár ida halo kópia barak atu fa’an. Entretantu Grace Barbe (ema-Seixeles) mós tama nu’udar kantora. Phillip hetan asidente, nia ain aat ona halo ezersísiu atu sai di’ak fali, no nia la bele toka bateria. Baterista Aiden Dademahr (ema-Zimbábue) tama, Ian Weir manán bolsa-estudu atu bá Inglaterra no Phillip muda fali ba perkusaun. Sira komesa ensaia de’it sira-nia múzika orijinál, hodi prepara an atu grava sira-nia CD komersiál dahuluk.
Aiden, ne’ebé profesór matemátika nian, hetan serbisu i la iha ona tempu ba múzika, no Phillip sai di’ak fali i fila fali ba bateria. Iha fulan-Fevereiru 1999 sira grava sira-nia CD “O Herói”. Primeiru sira koko iha estúdiu ida naran Jewel Recording (uluk sira grava tiha sira-nia demo iha-ne’ebá) maibé depois sira deside atu grava iha Oracle Studios. Estúdiu ne’e nia na’in enjeñeiru-són ida naran David Trail, ho esperiénsia durante tinan 25 ona, ne’ebé mós pianista kapás ida ne’ebé depois toka iha kantiga ida iha CD, ida-ne’ebé naran “O herói”. Estúdiu ne’e dook, gasta oras haat atu to’o iha-ne’ebá ho karreta, maibé nia iha kuartu rasik ne’ebé bele aluga husi artista sira ne’ebé grava hela. Múzika ne’ebé Jah-Era grava orijinál hotu, ida de’it mak lae, ida ne’ebé naran “Timor Rap”, ne’ebé hanesan omenajen ba múzika populár Timór nian, iha estilu reggae. Entretantu Robert “Betinho” Filipe mós tama iha banda.
Iha loron-30 fulan-Agostu sira vota iha referendu iha Perth no iha loron tuir sira sa’e aviaun hodi bá toka iha Festivál Pérola (Sinju) nian, festivál naran-boot iha Brum (iha norte Austrália Loromonu nian), ne’ebé sei dura loron sanulu. Tanba sira to’o tarde, organizadór sira hirus, entaun sira bá rai de’it sira-nia sasán iha otél i sira bá kedas ba fatin atuasaun nian hodi halo teste-són atu toka iha kalan ne’ebá. Sira-nia atuasaun la’o di’ak, ema barak gosta, no, tanba iha problema ida ho banda prinsipál, organizadór sira sira husi Jah-Era atu sai saseluk, atu toka loroloron, dala ruma loron ida dala rua.
Rezultadu husi referendu sai no banda hotu-hotu ne’ebé liu husi palku leten fó parabéns ba nasaun foun, “ikusliu livre ona”. Sira okupadu tebetebes, ladún iha asesu ba televizaun, maibé ema ne’ebé sira koñese iha-ne’ebá komesa konta kona-ba situasaun susar iha Timór. Bainhira sira fila fali ba Perth, ema haktuir ba sira buat hotu-hotu ne’ebé akontese hela e sira hotu ba kedas halibur ho manifestasaun hasoru Indonézia nia hahalok aat. Entretantu refujiadu sira husi fatin UNAMET nian hetan evakuasaun ba Austrália. Servisu emigrasaun nian iha Perth husu ema na’in-tolu hodi sai durubasa ba ema timoroan ne’ebé foin to’o; Gil, ne’ebé halo tiha ona knaar ida-ne’e dala ruma, sai ida husi sira ne’ebé ema hili atu bá Darwin. Liutiha semana tolu ema Emigrasaun nian fahe refujiadu sira ba Perth, Sydney no Melbourne. Gil maka ida husi durubasa hirak ne’ebé sai ikus liu husi kampu-refujiadu iha Darwin tanba refujiadu na’in-haat tama iha ospitál tanba moras no nia durubasa ba sira.
Husi sira na’in-haat ne’e ida maka Verónica Gusmão, ne’ebé agora daudaun ninia feen. Depois, iha Perth, grupu kuaze tomak (Gil, São, João Paulo Madeira, Betinho no Grace) pasa sira-nia tempu iha kampu-refujiadu, hodi tulun sira iha-ne’ebá. Sira kansela tiha sira-nia atuasaun no sira serbisu iha organizasaun ba konsertu tolu ne’ebé iha objetivu atu buka osan atu fó ba refujiadu sira (refujiadu iha Perth maizomenus na’in-300). Liutiha fulan ne’e Austrália haruka refujiadu hirak-ne’e mai fali Timór.
João Paulo Madeira deside atu mai hela iha Timór-Leste. Depois Betinho no Gil mós tuir. Bainhira sira iha-ne’e ona sira seidauk hanoin atu toka. Gil hamenu komputadór ida husi EUA liuhusi nia belun amerikanu ida, hodi bele grava nia múzika rasik. Depois mosu Aurito Ximenes dehan katak iha kantora ida ne’ebé manán tiha konkursu ida no iha interese atu grava CD ida, nia hakarak hatene se Gil bele halo gravasaun ne’e. Kantora ida-ne’e naran Lili Ribeiro, ne’ebé depois sei sai hanesan fitun boot iha lalehan múzika pop nian iha Timór Lorosa’e.
Gil Madeira hatete katak nia prontu atu simu projetu ne’e, maibé tenkesér buat hotu-hotu ho formatu dijitál, ne’ebé modelu foun iha Timór iha tempu ne’ebá. Baibain múziku sira iha-ne’e uluk sempre toman halo sira-nia master gravasaun nian uza de’it kasete ka DAT. Lili i nia grupu grava kasete ida no lori hodi hatudu ba Gil, depois sira deside atu koko grava kantiga ida de’it iha estúdiu ho Gil atu bele haree se sira gosta nia rezultadu. Sira kontente ho produtu ne’e no sira deside atu grava duni CD tomak ida. Sira lori master dijitál, pioneiru, atu halo kópia barak iha Indonézia, i depois buat ne’ebé akontese famozu ona... CD “Hein Nafatin Ó” ne’e sai hanesan ida husi susesu boot liu hotu iha Timór nia laran. Susesu ne’e tanba razaun barak, no ita bele temi rua: kantora nia lian hanesan anju, maibé mós inovasaun (buat foun) barak ne’ebé CD ne’e hatudu, la hanesan ona modelu baibain iha Timór ho kantadór ida ho orgaun ida.
Aurito Ximenes, Gil Madeira, no belun seluk tan, ensaia “só tanba toka múzika halo sira haksolok, sira halo hanesan jam session”. Depois mosu Betinho Filipe dehan katak nia simu konvite ba sira atu toka iha restaurante australianu ida, naran “Roo Bar”. Sira na’in-tolu mak toka, ho bateria eletrónika ida, tanba iha otas ne’ebá iha Timór sira seidauk bele hetan baterista ida ne’ebé toman ona ba ritmu ho abut afrikana ne’ebé sira-nia grupu toka (merenge, kizomba, marabenta, reggae...).
Ba kalan ida-idak ne’ebé sira toka restaurante nia na’in selu sira dólar tolunulu de’it, maibé iha tempu ne’ebá sira toka atu halo múzika de’it, la’ós tanba osan. Sira-nia CD “O herói” naran-boot ona iha ne’e, kantiga “China Mulata” hanesan mega-hit ida, no ema hotu-hotu bolu sira “Jah-Era” ka “tokadór China Mulata nian”, tanba ne’e sira deside atu kontinua nafatin ho sira-nia naran. Entaun sira hahú toka iha festa kazamentu, depois São ho Phillip mai espesialmente husi Austrália ba grupu nia atuasaun iha Festa Ukun-Rasik An nian iha Tasitolu, iha loron-20 fulan-Maiu 2002. Sira kontinua toka iha sirkuitu festa kazamentu nian, iha restaurante... no ema barak mós hahú hasara sira ona. Agora ne’e daudaun múzika afrikana sai buat normál ona iha Timór nia laran, no kuaze grupu hotu-hotu oras-ne’e toman ona kanta múzika hirak-ne’e. Jah-Era prepara an agora atu grava CD foun ida ho múzika orijinál, no sei inklui de’it kantiga povu nian ida ka kantiga ruma ne’ebé grava kleur ona husi múziku timoroan ruma i sai tiha ona parte husi memória koletiva ema hotu-hotu nian (maibé sira dehan katak iha kazu ida-ne’e sira sei husu autorizasaun husi autór). Ema ne’ebé hola parte iha banda agora maka ne’e: Gil Madeira, Aurito Ximenes, Betinho Filipe, Asoko Oliveira, Jimmy Madeira no Lala Sanwa.
Gil Madeira nia estúdiu kontinua nia atividade, no grava tiha ona CD barak hanesan porezemplu: CD husu grupu Nekaf Mese husi Oekusi, albun daruak husi Vital Reis ho nia grupu Bis Kota, VCD husi Valdo Belo, Zénia Matos no Kito Belo (Zeqval), ida husi Grupo Emanuel, husi Suai, albun husi Zénia Matos, Marcos ho Agio, CD husi Amu-lulik Adérito husi D. Bosco, ida husi Anati, nsst.


Referénsia bibliográfika
Esperança, João Paulo et al - O que é a lusofonia - Saida maka luzofonia. Dili, Instituto Camões, 2005

Retrieved from "http://tet.wikipedia.org/wiki/Jah-Era"